Adat Berandam, Berasah Gigi dan Berlimau

1.0 PENGENALAN

 

 

Adat Istiadat Melayu

 

Menurut Kamus Dewan Edisi Ketiga terbitan Dewan Bahasa dan Pustaka, adat bermaksud 1. peraturan yang sudah diamalkan turun-temurun (sejak dahulu kala) di dalam sesuatu masyarakat (sehingga merupakan hukum dan peraturan yang harus dipatuhi), 2. cara yang sudah menjadi kebiasaan, sifat, dan kebisaan. Adat istiadat sebagai suatu tatatertib yang dilakukan dalam satu-satu upacara. Ia menjadi norma atau perlakuan sesuatu masyarakat dan menjadi pegangan yang dianuti. Adat istiadat mempunyai hubungan dengan kepercayaan keagamaan dalam masyarakat manusia pada zaman purba. Adat istiadat yang bercorak upacara atau ritual menjadi satu ciri budaya yang universal dalam kalangan pelbagai bangsa pada zaman primitif. Upacara adat bagi setiap individu bermula seawal dalam perut ibu. Bermula dengan adat melenggang perut, upacara bersalin, membelah mulut bayi, menanggalkan tali pusat, adat bercukur, memijak tanah, naik buaian, bertindik telinga bagi kanak-kanak perempuan, upacara perkahwinan dan kematian. Bangsa Melayu amat terkenal dengan sifat lemah lembut dan sopan santunnya. Kehidupan sehari-hari sangat dipengaruhi oleh persekitaran masyarakatnya. Dan kebiasaan ini telah menjadi amalan turun-temurun zaman-berzaman yang diwarisi dari nenek moyang mereka. Tak lapuk dek hujan, tak lekang dek panas, begitulah amalan-amalan tertentu ini tetap diamalkan walaupun arus kemodenan telah lama menyerapi kehidupan masyarakat Melayu di negara kita ini.

 

 

 

2.0 ADAT BERANDAM, BERASAH GIGI DAN BERLIMAU

 

 

Adat Berandam dan Berasah Gigi

 

Biasanya bagi masyarakat Melayu zaman dahulu, adalah menjadi adat untuk mengandamkan anak dara yang bakal dikahwinkan lebih kurang tiga hari sebelum majlis perkahwinan dilangsungkan. Anak dara tersebut akan diandam oleh tukang andam yang memang kerjanya mengambil upah menjadi emak pengantin dan beliaulah yang akan menguruskan semua kerja-kerja menyiapkan dan mengandam pengantin. Pengertian berandam itu ialah perempuan yang hendak dikahwinkan perlu dicukur dan diperelokkan bentuk bulu keningnya dan dicukur andam anak rambut di sepanjang dahinya. Kemudian, gigi anak dara itu akan diasah dengan sejenis batu pengasah gigi supaya saiz dan kedudukan gigi dapat disama ratakan. Selepas diratakan, anak dara tersebut akan dibagi buah pinang untuk digigit. Semua ini dilakukan oleh orang tua-tua zaman dahulu dengan tujuan yang baik, iaitu untuk menambah kecantikan dan seri kepada anak dara tersebut.  Berandam dan berasah gigi diamalkan pada zaman silam, bersama-sama istiadat yang berkenaan, tiga hari atau lebih sebelum hari akad nikah. Rambut pengantin perempuan di dahi serta bulu keningnya dipepat (seringnya, pengantin lelaki juga mengamalkan adat ini). Kemudian, gigi pengantin perempuan diasah dan dikilap supaya menjadikannya sama rata dan berkilat. Tugas ini dilakukan oleh seorang tukang andam yang juga merupakan "emak pengantin" (bukan ibu sebenar). Bagaimanapun, amalan ini kini sudah lapuk, dan hanya adat berandam diamalkan oleh pengantin perempuan di kawasan luar bandar pada hari ini (pengantin lelaki tidak lagi mengamalkan adat ini), manakala orang bandar Melayu lebih suka menghantar bakal pengantin perempuan ke kedai solek yang banyak terdapat di semua bandar di Malaysia. Walaupun demikian, di kawasan-kawasan terpencil, masih terdapat orang Melayu yang mematuhi peribahasa, "Biar mati anak, jangan mati adat".

 

Adat Berlimau

 

Setelah sempurna kedua-dua pengantin suami isteri itu menunaikan satu daripada hikmah perkahwinan, maka akan diadakan sekali lagi persandingan di atas pelamin. Namun, pengantin tidak akan dipakaikan dengan pakaian pengantin dan persandingan ini hanya melibatkan sanak saudara sahaja. Setelah bersanding, kedua-duanya akan turun duduk di bangku yang terletak di tengah tengah rumah itu dan di-sinilah dijalankan upacara mandi-mandian dan bersintok limau sebagai menandakan persatuan antara kedua pengantin suami isteri itu telah sempurna dan selamat. Setelah kedua-duanya selesai dimandi dan disintok limaukan mengikut syarat, mereka pun dibawa oleh emak pengantin ke bilik peraduan pengantin dengan keadaan suami memimpin isterinya dengan memegang sehelai sapu tangan masuk ke bilik. Manakala di luar, sekalian hadirin yang ada akan menyiram air tersebut sesama mereka sambil bersuka ria. Air yang digunakan untuk upacara ini disediakan dalam pelbagai warna bagi menambah kecantikannya dan dianggap sakral bagi masyarakat Melayu.

Kain basahan yang dipakai oleh pengantin suami isteri itu mengikut adat tidak boleh diambil oleh mereka. Kain tersebut akan dijadikan hadiah pemberian kepada emak pengantin. Menurut adat Melayu, bukan sahaja kain basahan itu tidak boleh diambil semula oleh kedua pengantin itu malah mereka juga ditegah untuk memerah sendiri kain tersebut. Ini semua bertujuan untuk membuang rasa takut atau menolak bala daripada kedua-dua pengantin itu. Kain tersebut akan diambil dan disimpan oleh emak pengantin bagi membantu membuang dan menjauhkan bala.

Sebelum istiadat mandi limau dijalankan, terdapat satu adat yang amat penting pada zaman silam tetapi kini telah lapuk. Pada awal pagi selepas malam bersatu, emak pengantin akan menanyakan bukti yang konkrit daripada pengantin lelaki tentang keperawanan pengantin perempuannya. Mengikut adat, pengantin lelaki akan menyerahkan sehelai sapu tangan berwarna putih yang memberikan bukti yang diperlukan. Emak pengantin kemudian akan menunjukkan sapu tangan itu mula-mulanya kepada ibu bapa pengantin perempuan dan kemudian yang paling penting sekali kepada ibu bapa pengantin lelaki. Pada zaman silam, bukti tentang keperawanan pengantin perempuan adalah amat penting kepada orang Islam umumnya. Penyerahan bukti sebelum istiadat mandi limau adalah wajib dan amat penting sehingga ketiadaan bukti hampir selalu menimbulkan masalah yang seringnya mengakibatkan perceraian serta-merta.

Selepas kedua-dua pasangan ibu bapa pengantin lelaki dan pengantin perempuan telah memuaskan diri tentang kesucian pengantin perempuan, istiadat mandi limau akan dijalankan. Kedua-dua suami isteri sekali lagi berduduk di atas pelamin dalam pakaian yang terbaik di hadapan sekumpulan tetamu yang terdiri daripada saudara, jiran, dan kawan rapat kedua-dua keluarga. Untuk istiadat ini, mereka tidak berpakaian pengantin tetapi memakai pakaian Melayu yang biasa. Selepas berduduk selama sepuluh hingga lima belas minit, mereka akan di bawa turun dan didudukkan pada sebuah bangku atau dua buah kerusi di ibu rumah atau bilik yang lain di rumah. Mandi istiadat dilakukan oleh emak pengantin, dan terdiri daripada memercikkan air sintuk dan limau purut pada kedua-dua pengantin lelaki dan perempuan.

Selepas upacara ini disiapkan, pengantin lelaki akan membawa pengantin perempuan balik ke bilik tidur dengan setiap mereka memegang salah satu hujung sapu tangan. Sarung yang digunakan oleh kedua-dua suami isteri dalam istiadat mandi diberikan kepada emak pengantin, bukan sahaja sebagai hadiah tetapi juga sebagai tolak bala dan buang geruh. Kedua-dua pengantin tidak dibenarkan memerah air dari sarung tersebut, apa lagi dengan menyimpannya.

Seluruh adat ini yang dipegang teguh pada zaman silam kini tidak lagi diamalkan sama sekali oleh hampir semua (jika bukan semua) orang Melayu.

 

3.0 BAHAN DAN ALATAN

Bahan Yang Digunakan

Diantara bahan-bahan yang digunakan untuk adat berlimau dan adat berasah gigi ialah:

 

Adat Berlimau

Limau Nipis

 

Daun Limau Nipis

Beluru (asal dari pokok kayu – sekarang orang menggunakan syampu)

Bunga

(Bahan-bahan yang digunakan untuk tujuan berlimau seperti limau nipis, daun limau nipis, bunga-bungaan dan beluru direndam ke dalam mangkuk putih yang berisi air.)

 

 

 

Berasah Gigi

Batu Kikir

Buah Pinang

 

 

 

 

4.0 INFORMASI PENUTUR

 

 

Nama : Aminah Bt Haji Hassan (Dikenali sebagai Tok Chik)

 

Umur : 85 Tahun

 

Tarikh Lahir : Pada tahun 1922

 

Tempat Lahir : Pasir Puteh, Kelantan

 

Alamat Tempat Tinggal : Kampung Pengkalan Pauh, Pasir Puteh, Kelantan

 

Nama Suami : Yahya Bin Yaakub

 

Bilangan Anak : 4 Orang

 

Pekerjaan : Petani

 

(Pernah menjadi juru andam selama beberapa puluh tahun dan berpengalaman dalam bidang tersebut.)

 

 

 

Nama : Halimah Bt Salleh (Dikenali sebagai Mek Limah)

 

Umur : 64 Tahun

 

Tarikh Lahir : Pada tahun 1942

 

Tempat Lahir : Pasir Puteh, Kelantan

 

Alamat Tempat Tinggal : Kampung Pengkalan Pauh, Pasir Puteh, Kelantan

 

Nama Suami : Hassan Bin Daud

 

Bilangan Anak : 5 Orang

 

Pekerjaan : Petani

 

(Merupakan anak saudara Puan Aminah dan pernah menjadi juru andam di kampung beliau)

Sewaktu Sesi Temuramah Dijalankan.

 

Lokasi Temuramah :

Rumah Tok Chik dan Mek Limah di Kampung Pengkalan Pauh, Pasir Puteh, Kelantan.

 

 

5.0 HASIL TEMURAMAH

 

Tempat: Kampung Pengkalan Pauh, Pasir Puteh, Kelantan

Masa     : 4:00 petang          

 

            Tepat jam 4 petang, saya yang ditemani oleh Mek Limah (Puan Halimah Bt Salleh) telah menemui Tok Chik (Puan Aminah Bt Haji Hassan) di rumah beliau yang kebetulannya riuh rendah dengan kehadiran anak dan cucu-cucunya yang baru pulang ke kampung. Saya telah dibawa untuk berjumpa dengan Puan Aminah Bt Haji Hassan atau lebih mesra dengan panggilan Tok Chik yang sudah berumur 84 tahun apabila saya meminta Puan Halimah menemukan saya dengan orang yang paling berpengalaman di kampung tersebut dalam bidang andaman atau  yang pernah menjadi juru andam.

Setibanya saya di rumah Tok Chik, beliau telah siap sedia untuk ditemuramah. Beliau menyediakan pelbagai bahan yang digunakan untuk tujuan berlimau dan berasah gigi Sepanjang sesi temuramah pada petang tersebut yang turut ditemuramah ialah Mek Limah yang juga bekas mak andam di kampung terbabit. Pada akhir sesi temuramah Tok Chik dan Mek Limah menyediakan beberapa bahan yang digunakan bagi tujuan adat berandam, berasah gigi dan berlimau namun menurut Tok Chik, bahan yang lain tidak dapat disediakan kerana beliau sudah lama meninggalkan bidang andaman. Namun begitu saya berpuas hati dapat menemuramah Tok Chik dan Mek Limah kerana saya dapat mengetahui tentang kajian yang saya kaji dengan lebih mendalam.

 

6.0 RUMUSAN

Setelah kedatangan Islam lebih 700 tahun yang lalu amalan-amalan tertentu di dalam kehidupan seharian ini telah disesuaikan dengan tuntutan dan saranan agama, mana-mana amalan yang bertentangan dengan ajaran agama Islam telah ditinggalkan serta tidak diamalkan lagi. Amalan ini juga dipanggil sebagai adat. Pepatah melayu "Biar mati anak, jangan mati adat", merujuk kepada betapa pentingnya adat serta amalannya dalam masyarakat Melayu. Masyarakat Melayu masih mengamalkan beberapa adat untuk perkahwinan termasuklah berandam, berasah gigi dan berlimau. Mereka juga percaya bahawa adat yang diamalkan mereka mampu memberikan kenyakinan diri kepada pengantin juga dapat menaikkan seri mereka.

Tuntasnya, adat istiadat dalam masyarakat Melayu mencerminkan jati diri sesebuah bangsa tersebut. Seharusnya anak-anak muda pada zaman sekarang menghargai nilai-nilai yang ada dalam sesebuah adat tersebut termasuklah dalam adat perkahwinan. Hal ini kerana ia bukan sahaja memberikan kebaikan malah dapat memartabatkan kebudayaan Melayu pada masa akan datang. Masyarakat pada hari ini perlulah menghargai segala macam adat yang dimiliki dan diwarisi oleh nenek moyang dan turun-temurun kita agar warisan sebegini tidak akan ditelan arus permodenan.

7.0 BIBLIOGRAFI

Dewan Bahasa dan Pustaka (1992), Kamus Dewan Bahasa Edisi Ketiga. Selangor Darul Ehsan : Dewan Bahasa dan Pustaka

Laman web Ashtech (2007) Adat Resam Melayu. Diperoleh pada Ogos 18, 2007 daripada http://www.ashtech.com.my/adat/mandiberlimau.html

Laman web Ashtech (2007) Adat Resam Melayu. Diperoleh pada Ogos 18, 2007 daripada http://www.ashtech.com.my/adat/berandam.html

 

Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Warisan Malaysia (2007):Perkahwinan Tradisional Masyarakat Melayu. Diperoleh pada Ogos 19, 2007 daripada http://www.heritage.gov.my/kekkwa/viewbudaya.php?id=721

 

Perkahwinan Adat Melayu (2007). Diperoleh pada Ogos 19, 2007 daripada http://ms.wikipedia.org/wiki/Adat_resam_kahwin_Melayu#Mandi_limau

 

Direktori Malaysia (2007): Adat majlis perkahwinan Melayu. Diperoleh pada Ogos 20, 2007 daripada http://mizteryjw.blogspot.com/

 

Warisan Budaya Malaysia (2007): Adat Resam Masyarakat Melayu. Diperoleh pada Ogos 20, 2007 daripada http://malaysiana.pnm.my/01/01010204mel_nikah.htm